KÜRESEL ISINMA VE FAST FOOD ARASINDAKİ ETKİLEŞİM
Murat BAŞ [1]
Dünyanın enerji kaynağı olan güneşten gelen ışınların %51’i yeryüzüne direkt ulaşır. Bu enerji yere yakın atmosferi ısıtmakla birlikte buharlaşma ve fotosentez olayının gerçekleşmesini sağlar. Geriye kalan %49’luk kısmın %30’u yeryüzü, bulutlar ve atmosfer tarafından yansıtılırken %19’u ise atmosferik gazlar, partiküller ve bulutlar tarafından emilir.
Şekil 1. Güneşten gelen ışınların dağılımı (https://www.mgm.gov.tr/)
SERA ETKİSİ
Sera etkisi; yeryüzünün ve atmosferin ısınması sonucunda doğal olarak oluşan, dünyadaki ısının uzaya kaçmasını engelleyen, gezegenimizde yaşamı sağlayan bir işlemdir. Sera etkisi olmasaydı yeryüzünün sıcaklık ortalaması -20’ye yakın olurdu. Sera etkisine neden olan gazların bir kısmı kendi kendine oluşurken bir kısmı da insanlar tarafından üretilmektedir. Atmosferin bileşiminde bulunan gazlardan Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Su Buharı ve Ozon (O3) gibi gazlar sera etkisine neden olurken küresel ısınmaya neden olan altı tane sera gazı vardır. Bunların içinde en fazla olanı Karbondioksit (CO2) gazıdır ve diğerleri büyüklük sırasına göre Metan (CH4), Azotoksit (N20), Hidroflorokarbon (HFC), Perflorokarbon (PFC) ve KükürtHekzaFlorid (SF6) olarak sıralanabilir.
Şekil 2. Sera Etkisi (https://earthhow.com/greenhouse-effect/)
Şekil 3. Küresel ısınmaya neden olan sera gazları (https://www.mgm.gov.tr/)
Küresel ısınmaya neden olan birçok etken vardır ve bunlardan biri sera gazlarıdır. Son dönemlerde metan oranındaki değişimde küresel ısınma sürecini hızlandırmıştır. Sanayi Devrimiyle başlayan hızlı değişim sürecinde, artan nüfus miktarına bağlı olarak insanların enerji ve yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yapılan üretimdeki fazlalık, atmosfere salınan sera gazların miktarlarında da önemli artışlara neden olmuştur. İklim değişikliği açısından atmosferdeki sera gazı miktarı hesaplanırken karbondioksit eşdeğeri olarak ppm (milyonda bir parçacık birimi) esas alınır. En önemli sera gazı olan Karbondioksitin atmosferdeki birikimi sanayi öncesi dönemde yaklaşık 280 ppm’den Mart 2020’de 414,46 ppm’e yükselmiştir. Sanayi öncesi dönemde yaklaşık 715 ppb (milyarda bir parçacık) olan Metan birikimi, Temmuz 2020’de 1872 ppb’e çıkmıştır. Küresel atmosferik Diazotmonoksit birikimi sanayi öncesi dönemde yaklaşık 270 ppb düzeyindeyken Temmuz 2020’de 333.1 ppb’ye çıkmıştır. Günümüzde ulaşılan bu seviyeler, küresel ısınmanın büyük bir iklim krizine dönüşmesinde etkisini her geçen gün artırmaktadır.
SERA GAZI ADI | SERA GAZLARI İÇERİSNDEKİ YAKLAŞIK BULUNMA ORANLARI |
Karbondioksit (CO2) | %72 |
%19 | |
Diazotmonoksit (N2O) | %6 |
Florlu Gazlar | %3 |
Tablo 1. Kyoto Protokolü EK-A bölümünde kabul edilen sera gazları ve bulunma oranları
HAYVANCILIK KAYNAKLI SERA GAZI SALIMI
Kyoto Protokolü’nde listelenen ve sera gazlarından biri olan metan üretimine katkı sağlayan antropojenik kaynaklı aktivitelerden biri de hayvansal üretim yapan işletmelerdir. Dünya üzerinde beslenen evcil hayvan sayısı 20 milyar olarak tahmin edilmekte ve Dünya Tarım Örgütü verilerine göre bunların 1,5 milyardan fazlasını sığırlar oluşturmaktadır. Dünya nüfusunun hızlı artışı ile gıda sektörünün buna paralel olarak büyümesi, geçmişten günümüze nüfusun yeterli ve dengeli beslenme isteği, birçok alanda endüstri hammaddesi olması nedeniyle hayvancılığın önemini koruması, atmosfere salınan sera gazlarının miktarlarında da artış göstermiştir.
Kesimlik hayvan sanayi atmosfere salınan Karbondioksitin %9’undan ve Metanın %37’sinden sorumludur ki bu oran, kara ve hava trafiğinin yol açtığı sera gazı emisyonundan daha yüksektir. Yapılan araştırmalar sonucunda, dünyadaki sera gazı emisyonlarının %15’ten fazlasının kaynağı hayvan yetiştiriciliği olarak gösterilmekte ve bilinenin aksine atmosferde küresel ısınmaya neden olan en etkili gaz karbondioksit değil metan gazıdır. Bir sığırın senede ortalama 112 milyon ton metan gazını atmosfere saldığını düşünürsek ortaya çok vahim sonuçlar çıkmaktadır.
Çizelge 1. Sera gazının küresel ısınma potansiyeli (Naqvi ve Sejian. 2011)
Metan birincil olarak sera gazı etkisi yaratırken, Karbondioksit etkisi ikinci derecedir. Metanın atmosferde ısı yakalama kapasitesi, Karbondioksite göre 21 kat daha fazla olup diğer gazlara göre ömrü daha kısadır (Çizelge 1) (Koyuncu ve Akgün 2018).
FAST FOOD (HIZLI YEMEK) SEKTÖRÜ VE HAYVANCILIK
Fast food kavramını İngilizceden Türkçeye birebir çevirdiğimiz zaman ‘çabuk yemek’ anlamına gelmektedir. Genelde önceden ısıtılmış yahut pişirilmiş malzemelerle hazırlanıp menü olarak ambalajlı bir şekilde müşteriye satılmaktadır. 1920’lerde Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkan bu sektör, asıl yükselişini 2. Dünya Savaşından sonra yapmıştır. Bunun nedeni, alım gücündeki artıştan dolayı insanların yemek yeme eylemini dışarda gerçekleştirmek istemesidir. 1950’lerden sonra ise çok uluslu şirketlerin temeli atılarak yemeğin küresel bir sektöre dönüşme hikayesini yani fast food devrimini başlatmıştır. Günümüzde oluşan sosyo-ekonomik koşullar, çalışma yaşamının getirdiği kısıtlı zaman imkanları, her geçen gün giderek büyük bir alışkanlık haline gelen dışarda yemek yeme isteğinin toplumun her sınıfında yaygınlaşması ve rekabetin pazarda büyümesine bağlı olarak ilk başlarda sadece ABD’de görülen sektör, zamanla tüm dünyada franchise sistemine bağlı olarak hız kazanmış, büyük zincirlere dönüşerek sektörün gelişmesine neden olmuştur. Gıda sektörü içinde fast foodun en hızlı gelişen sektörlerden biri olmasının nedenlerini ‘’kolay, pratik, hızlı, uygun fiyatta olması ve dünyanın her yerinde aynı içerikleri sunması’’ olarak sıralayabiliriz.
Foto 1. Dünyanın en büyük fast food şirketlerinden bazıları
Marka | Şube Sayısı | |
1 | Subway | 44,852 |
2 | McDonald’s | 36,525 |
3 | Starbucks | 23,768 |
4 | KFC | 19,420 |
5 | Burger King | 15,000+ |
6 | Pizza Hut | 13,728 |
7 | Dunkin’ Donuts | 11,300 |
8 | Domino’s Pizza | 10,988 |
9 | Baskin-Robbins | 7300 |
10 | Hunt Brothers Pizza | 7300 |
Tablo 2. Dünyanın En Büyük Fast Food Restoran Zincirleri ve Şube sayıları (2017)
Fast Food sektörünün Amerika Birleşik Devletleri’nden tüm dünyaya yayılması zamanla yüksek kalite ve güvenilir gıda ürünleri bulma konusunda sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Oluşan talep doğrultusunda geniş çaplı gıda üretimi başlamış, bu sebeple şirketler kendi sevk işlem merkezlerini açmak durumunda kalmışlardır. Şirketlerin sorunu çözmek adına yerel işletmelerle çalışmaya başlamaları, tüm dünyadaki yerel işletmelerde büyük etkilere yol açmıştır. Önceleri yerel üreticiyi desteklemesine rağmen günümüzde her restoranda aynı ürünü sunma isteğinin getirisi olarak şirketler tarafından talep edilen tek tip ürünler, yerel üreticiyi zor durumda bırakmıştır. Bu durum fast food zincirlerinin satın alma gücünün büyüklüğünü de ortaya çıkarmıştır. Fast food sektörüne uyum sağlamak zorunda olan hayvanların, yetiştirilme, kesilme ve işlenme süreçlerinde köklü değişimlere gidilmiş, daha kısa sürede hazır hale gelmeleri ve dönüştürülmeleri için hayvanların genetikleriyle oynanarak beslenme alışkanlıkları değiştirilmiştir. Kalitesiz yem kullanımı hayvanların hareketsiz ve pis ortamlarda büyütülmesi, atmosfere salınan sera gazı miktarlarında da önemli artışlara neden olmuştur.
Endüstriyel hayvan besiciliği her geçen gün büyümekte olan bir sektör olmakla birlikte halihazırda 20 milyar evcil hayvan ve bunun nezdinde 1,5 milyardan fazla sığırı kapsamaktadır. Nüfusun dinamik yapısı ve beslenme alışkanlıklarını düşünecek olursak hayvanlar planlı, programlı ve sayıları daha da artacak şekilde yetiştirilecektir. Sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde her gün yaklaşık 90 milyon insanın fast food tükettiğini göz önüne alırsak ciddi yaptırımlar uygulanmadığı takdirde ilerleyen yıllarda geri dönüşü olmayan sorunlar ortaya çıkacaktır. Son dönemlerde uluslararası bir sorun haline gelen ve sert eleştirilere maruz kalan fast food sektörüne bazı ekonomik yaptırımlar uygulanmaya başlanmış ve bu sektör için sürdürülebilir çözüm önerileri sunulmuştur.
Dünya Tarım Örgütüne göre, hayvancılık, tarımsal çıktının küresel değerinin %40’ına katkıda bulunmakta; yaklaşık 1,3 milyar insanın geçim kaynakları ile gıda ve beslenme güvenliğini desteklemektedir. Hayvan ve insan sağlığı için hayvancılık sektörü uygulamalarını sürdürülebilir, adil ve daha az risk oluşturacak şekilde iyileştirmek için geniş bir alan vardır. Doğal yetiştirilme yöntemleri göz önüne alınarak nüfusun büyük ölçüde artış göstermemesi durumunda, atmosfere saldığı gaz hiçbir zaman yüksek miktarlara ulaşamayacak bu hayvanlar, günümüzde maalesef önemli bir sorun haline getirilmiştir.
KAYNAKÇA
- Koyuncu, M., Akgün, H., ‘Çiftlik Hayvanları ve Küresel İklim Değişikliği Arasındaki Etkileşim’ U.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2018, Cilt 32, Sayı 1, 151- 164.
- Görgülü, M., Koluman Darcan, N., Göncü, S., ‘Hayvancılık ve Küresel Isınma’ Ulusal Hayvan Besleme Kongresi (Uluslararası Katılımlı). 30 Eylül-3 Ekim 2009. ÇORLU.
- Şahin, G., Onurbaş Avcıoğlu, A., ‘Tarımsal Üretimde Sera Gazları ve Karbon Ayak İzi’, Tarım Makinaları Bilim Dergisi, 2016, 12(3), 157- 162.
- Köknaroğlu, H., Akünal, T.,’Küresel Isınmada Hayvancılığın Payı ve Zooteknist Olarak Bizim Rolümüz’, Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 5 (1):67-75, 2010
- Korkmaz, S., ‘Fast Food (Hızlı Yemek) Pazarında Rekabetçi Stratejilerin Etkinliği: Üniversite Gençliğinin Tercihlerinin Üniversite Gençliğinin Tercihlerinin Analizi’, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi Yıl: 2005 Sayı: 2
http://www.fleisch-macht-krank.de/…er_das_klima.htm
https://academic.oup.com/af/article/9/1/69/5173494&prev=search&pto=aue
https://www.dusuncemektebi.com/d/190176/fast-food-yemegin-kuresel-bir-sektore-donusum-hikayesi
https://www.dunyaatlasi.com/dunyanin-en-buyuk-fast-food-restoran-zincirleri/
[1] Uğur Okulları Bornova Kampüsü Coğrafya Öğretmeni
gençCED Türkiye Koordinatörü